Dordtse stadsarcheoloog: "In nov.1421 verdwenen 'slechts' 18 dorpen", door Hannie Visser
Het onderzoeksproject 'Elisabethsvloed' staat nog maar aan het begin van de ontrafeling van de mythe dat de Sint Elisaethsvloed in de nacht van 18 op 19 november 1421 maar liefst 72 dorpen verzwolg. Dat zei de Dordtse stadsarcheoloog J. Hendriks tijdens een lezing over De Biesbosch.
Volgens Hendriks vielen niet meer dan 18 dorpen ten prooi aan de vloed. Acht eerdere kleine onderzoeken vormden samen de aanleiding voor zijn onderzoeksproject 'Elisabethsvloed'. Zoals een onderzoek in Dubbeldam in 1998, waarbij de 500 jaar die tussen twee opeenvolgende grondlagen 'miste', aan de St. Elisabethsvloed werd toegeschreven. En een onderzoek in het Land van Heusden en Altena.
Hendriks noemde in zijn lezing gebouwen die na 1421 nog bestonden en soms zelfs hersteld werden. Zo werd De mottenburcht in Almkerk in 1830 nog kadastraal aangegeven. "Hoe kan dit, als alles was verdwenen na de vloed?"
Oude prent
Ook Kasteel Dussen wordt op een oude prent weergegeven met een gedeeltelijk afgebroken westelijke toren. Vooral de vondsten bij een onderzoek van de Archiefkring Hank naar het verdwenen dorp Heeraartswaarde, waarbij twee meter onder het maaiveld fundamenten van elf meter lang en vier meter breed werden gevonden, en onderzoeken in de polder Gijsbert bij Nieuwendijk en in Werkendam nabij de Zandsteeg zetten Hendriks aan het denken.
Pas later realiseerde hij zich dat alle bouwrestanten van boven vlak waren. Volgens hem wijst dat erop dat al deze gebouwen of kastelen tot op het maaiveld zijn afgebroken door steenjutters. In de directe nabijheid werden bovendien geen puinresten aangetroffen.
Volgens de stadsarcheoloog kwamen destijds grote delen onder water te staan. Na verloop van tijd kregen eb en vloed invloed op het gebied, omdat de vernielde dijken niet direct hersteld werden. De waterstand in het gebied is waarschijnlijk niet echt hoog geweest.
Daardoor verdween de bebouwing dan ook niet. Wel werd het gebied - tot 1421 stond de Dordtse Waard bekend als de graanschuur van Holland - door deze wateroverlast moeilijk economisch te exploiteren. Door slechte economische vooruitzichten verlieten de bewoners dan ook het gebied op zoek naar een beter bestaan elders. De bebouwing werd door steenjutters afgebroken tot net onder het maaiveld. En zo verdwenen de dorpen.
Met deze hoofdconclusie van Hendriks is de mythe van de St. Elisabethsvloed een mooi verhaal geworden. Overigens was de St Elisabethsvloed volgens Hendriks niet uniek in de 14de en 15de eeuw. Vanaf 1773 vonden er regelmatig overstromingen plaats door wispelturige rivieren die steeds een andere bedding zochten.
Om zijn conclusies te onderbouwen toonde hij een dia met het schilderij van de St Elisabethsvloed dat in het Rijksmuseum hangt. Het werd geschilderd rond 1490. "Voor de maker was dit geen weergave van een overlevering die hij had gehoord, maar de echte situatie indie tijd, met nog volop bebouwing en water dat keurig ingebed door het gebied stroomt"
De bewering van Hendriks werd nog maar eens onderschreven door een TV-documentaire die op 16 april 2004 werd uitgezonden door RTV Dordrecht, waarin onderstaande conclusies werden getrokken.
In de nacht van 18 op 19 november 1421 vond de St. Elisabethsvloed plaats. Na een dijkdoorbraak bij het dorpje Broek dat nu in het Hollandsch Diep ligt, stroomde zeewater de polder Wieldrecht in waardoor het de stadsmuren van Dordrecht kon bereiken. Het water kwam volgens Hendriks echter niet met golven tegelijk naar binnen. Door nieuwe doorbraken van rivierdijken (2 maanden later) kwam er in het hele gebied een laag water van waarschijnlijk een paar decimeter te staan. De doorbraak van de rivierdijken was volgens Hendriks de grootste ramp, niet de doorbraak van zeedijken. Hierdoor werd het gebied economisch oninteressant, omdat de bewoners geen graan meer konden verbouwen of andere landbouw konden bedrijven.
Het betoog van Johan Hendriks werd mede ondersteund door de archeologen Deborah Paalman en Cees van der Esch Deborah Paalman is de huidige stadsarcheologe van Dordrecht, Van der Esch is werkzaam als amateur-archeoloog voor de Lek- en Merwestreek.
Het klimaat speelde een grote rol bij stormvloed
Bron: Algemeen Dagblad 25-7-2007
DORDRECHT - Niet het water maar het gebrek aan water lijkt een belangrijke rol te spelen bij het ontstaan van de Biesbosch. Tot dat nieuwe inzicht komt de vroegere stadsarcheoloog van Dordrecht Johan Hendriks in het jongste boek over de Sint Elisabethsvloeden van 1421 en 1424, Verdronken dorpen boven water. Het is uitgegeven door de vereniging Oud-Dordrecht.
Eeuwenlang werd algemeen aangenomen dat een combinatie van hevige stormen, regen, opgezweept water, springvloed en zwakke dijken de oorzaak waren van de dijkdoorbraken in de vijftiende eeuw. Hendriks sluit echter niet uit dat de dijken rond de Groote Waard door de zeer droge zomer waren uitgedroogd, waardoor ze in november instabiel waren geworden – net als bij Wilnis waar hartje zomer 2003 de veendijk het ineens begaf.
Dergelijke dijken lagen destijds ook rond de Groote of Zuidhollandse Waard, die zich uitstrekte van halverwege de Hoeksche Waard tot een flink stuk in het noorden van Noord-Brabant. De definitieve dijkdoorbraak wordt altijd gedateerd op november 1421. Van maart tot begin november van dat jaar was het zo warm dat het zomerkoren verdroogde, zo blijkt uit onderzoek van weerhistoricus Jan Buisman. "Het zou wel eens kunnen zijn dat weer en klimaat een grotere rol van betekenis hebben gespeeld dan menigeen voor ogen heeft," concludeert Hendriks.
De ramp wordt al sinds eeuwen in allerlei toonaarden beschreven. Een weerslag ervan staat in het boek. Sommige historici hielden het er zelfs op dat dat honderdduizend mensen door de golven werden verzwolgen en dat er liefst 72 dorpen in de Groote Waard van de kaart werden geveegd door de stormvloed. De stad Dordrecht – toen alleen het gebied van de huidige binnenstad – bleef weliswaar gespaard, maar de gevolgen waren groot. De stad moest een vluchtelingenstroom verwerken, het ondergelopen achterland was weg als leverancier en afzetgebied en de stad kon eeuwenlang niet uitbreiden. Bovendien konden schepen de Dordste tol letterlijk omzeilen doordat er een binnenzee was ontstaan. De Dordtse Gouden Eeuw, die kort voor 1300 was ontstaan, was in een klap voorbij.
Tegenwoordig wordt aangenomen dat het aantal slachtoffers veel minder groot was dan honderdduizend en ook dat zeker geen 72 dorpen in de golven zijn verdwenen. Dat in of rond 1421 een aantal nederzettingen van de kaart is verdwenen staat vast. Probleem is dat er geen enkele landkaart uit die tijd bestaat waar ze opstonden. Er zijn alleen latere reconstructies, maar die zijn onbetrouwbaar. Plaatsen als Craijenstein, Etrudenkerke en Houweningen zijn voorbeelden van nederzettingen die zeker hebben bestaan. Recente opgravingen in Dordrecht brachten resten van een kerk en een begraafplaats aan het licht van een dorp, dat Wolbrandskerke moet zijn geweest.