Inleiding
Van oudsher waren de kasteeleigenaren van Dussen in het bezit van behoorlijk wat landbouwgrond in Dussen dat vooral gelegen was in het Noordeveld ten noorden van het kasteel. Na de grootscheepse renovatie en verbouwing van het kasteel (tijdens 12-jarig bestand 1609-1621) deed Walraven baron van Gent extra grondaankopen om met de revenuen daarvan de voorziene onderhoudskosten aan het kasteel te kunnen voldoen. Zo zouden onder meer de percelen in het Groot Zuideveld: Eerste Molenkamp, Oostaan, Boske, Laantje en Engelenborg, allen gelegen tegenover het kasteel (Engelenborg is thans in gebruik als voetbal-, tennis- en kaatsvelden) door hem zijn aangekocht. Maar ook onder zijn opvolgers de Heren van Axel moet die verwerving van grondbezit gecontinueerd zijn. Zij richten zich echter vooral op het vruchtbare bouwland in de Nieuw-Dussensche - of Zuid-Hollandse polder.
Zo moeten Maarten van Axel en waarschijnlijk ook de latere Heren van der Schueren Hagoort en de graven van Groesbeek er stelselmatig grondacquisities gedaan hebben als de gelegenheid zich voordeed. Bij de opmetingen voor het vaststellen van het bedijkingsplan van de nieuwe polder in 1669 had de kasteelheer er slechts 62 morgen in eigendom. Voornamelijk bestaande uit twee aaneengesloten percelen bouwland ten oosten van de oude Cortveldschesteeg genaamd: Brechten (46 morgen) en Den Oort (7 morgen), gelegen tussen de Oudestraat, over de Calversteegh, tot aan de Cornsche Gantel, later deels Het Bad genoemd. Ook het aan de Oude Straat en naast elkaar gelegen Kerckelant en 't Kerkhoff, waarvan verondersteld wordt dat er de door Sint Elisabethsvloed weggespoelde kerk van Munsterkerk gestaan heeft, mocht hij tot zijn eigendom rekenen. Uit negentiende eeuwse verpachtingsaktes blijkt echter dat twee eeuwen later het areaal aan bouwgrond in de polder in de tussenliggende periode fors was toegenomen.
Kennelijk hield het agrarisch bedrijf van het kasteel, in de verpachtingsakte aangeduid als de Slothoeve, zich uitsluitend bezig met landbouw en niet met veeteelt. We maken dat op uit het feit dat het weiland niet werd beweid met eigen hoornvee maar werd verpacht aan locale boeren.
Verpachtingsakte van 21 april 1870
Op 21 april 1870 werd op verzoek van rentmeester P.J. Stael namens Heer Marie Auguste Graaf D'Ursel en Vrouwe Marie Camille Gravin de Croix (echtelieden, wonende te Brussel) in herberg De Zwaan aan de Sluis van Jacobus de Wit door notaris L.J. Verberne publiek verpacht het weiland in eigendom van de kasteelheer. Onderstaand verpachtingsoverzicht voor het seizoen 1870/1871 geeft alleen een samenvatting van het verpachte weiland gelegen in in het Noordeveld achter het kasteel en in het Groot Zuideveld tegenover het kasteel, alsmede een tweetal hooipercelen ten zuiden van de Rommegatschedijk in de Jufvrouwweide. Daarnaast hadden de eigenaren van het kasteel ook landbouwgrond in eigendom in de Zuid-Hollandse polder (32 hectaren in Het Bad). Voorts zijn er ook pachtoverzichten bekend van grondbezit buiten de gemeente Dussen, onder meer in Den Hill.
In principe waren de verpachte weilanden bedoeld voor beweiding en niet voor de winning van hooi, tenzij daar uitdrukkelijk schriftelijk toestemming van de verpachter voor verkregen was. Tevens mocht er in de sloten van de weilanden ten zuiden van het kasteel gelegen geen vlas geroot worden. De pachtsom diende voor het einde van het kalenderjaar voldaan te zijn op straffe van tien procent boeteopslag voor diegenen die daarbij in gebreke bleven.
| Nr. | Naam | Hectaren | Kad.nr. | Pachter | Pachtsom |
|---|---|---|---|---|---|
| Achter het kasteel in het Noordeveld: | |||||
| 01 | De eerste Hoogeweide | 2.02.90 | I369 | Adrianus Kuijpers, Dussen | 198,- |
| 02 | De tweede Hoogeweide | 1.70.20 | I368 | Jan Burghout van Tilborg, Dussen | 154,- |
| 03 | De derde Hoogeweide | 1.47.60 | I367 | Johannes Fransciscus van Mol, Dussen | 116,- |
| 04 | De vierde Hoogeweide | 1.47.80 | I366 | Johannes Fransciscus van Mol, Dussen | 92,- |
| 05 | Eerste stuk over de vliet, genaamd Kooike | 1.75.60 | I364 | Antonie van Krimpen, borgen: Philip van Krimpen, Dussen en Gerrit van Krimpen, Emmikhoven | 91,- |
| 06 | De Allodiale Kakampen | 0.57.10 | I363 | Poulis Groeneveld, Hill | 52,- |
| 07 | De Kleine Kakampen | 1.41.90 | I313 | Okker de Kok, Emmikhoven | 97,- |
| 08 | De Boezemkade | 0.16.00 | I314 | Teunis van der Nat, Dussen | 7,50 |
| 09 | Klaasgielenmorgen | 0.78.90 | I439 | Wouter Heijstek de Rooij, Dussen | 65,- |
| De Slothoevensche weilanden: | |||||
| 10 | De Notenwei | 1.10.00 | Willem de Peuter, Dussen, borg: P.J. Verschoor, Dussen | 116,- | |
| 11 | Achter het Westensche bouwland van de Slothoeve | 1.86.40 | I... | Johannes van Herp, Dussen | 112,- |
| 12 | Beernekampje, achter vorig perceel | 1.56.90 | I375a | Gerrit Kastelijn, Dussen | 122,- |
| 13 | Paardenkampje, achter vorig perceel | 1.53.60 | I376 | Jan Adriaanse van Dinteren, Dussen | 80,- |
| 14 | Achter het Oostensche bouwland van de Slothoeve | 1.95.20 | I385 | Gerrit Kastelijn | 160,- |
| 15 | Berne Kampje | I384a | Willem Biemans, Waspik, borgen: Johannes Biemans, Waspik en Wilhelmus de Jong, Raamsdonk | &120,- | |
| 16 | Achter het vorige Paardenkampje | 1.65.00 | I384 | Hendrik Branderhorst, Dussen, borg: P.J. Verschoor | 93,- |
| 17 | De Oostensche voortsche togthuizen | 1.50.50 | I383 | Pieter Cornelis Vermeer, Dussen | 92,- |
| 18 | De Oostensche achtersche togthuizen | 1.38.70 | I382 | Adrianus Cornelis Verschure, Dussen | 104,- |
| 19 | De Westensche voortsche togthuizen | 1.54.40 | I377 | Marcus Lievaart, Dussen | 84,- |
| 20 | De Westensche achterste togthuizen | 1.79.00 | I378 | Marcus Lievaart, Dussen | 106,- |
| 21 | De Oostensche leenkakampen | 1.99.50 | I381 | Hendrikus de Rooij, Dussen | 140,- |
| 22 | De Westensche leenkakampen | 1.75.70 | I379 | Poulis Groeneveld, Dussen | 100,- |
| 23 | De Leenboezemkade | 0.28.80 | I380 | Teunis van der Nat, Dussen | 7,50 |
| 24 | I390 | niet verpacht | |||
| 25 | I396/397 | niet verpacht | |||
| Dussens Zuideveld en Buitendijks Rommegat: | |||||
| 26 | De eerste Molenkamp | 1.58.20 | H332 | Johannes Teunisse van der Pluijm, Dussen | 166,- |
| 27 | Oostaan | 1.80.30 | H333 | Johannes Antoniezoon van der Pluijm, Hill | 180,- |
| 28 | Oostaan | 1.63.60 | H334/335 | Wouter Heijstek de Rooij, Dussen | 144,- |
| 29 | Voorste Boske | 1.15.40 | H337 | Adri van Wijnen, Dussen, borgen: Wouter Hagoort senior, Dussen en Jacb Rombout, Dussen | 119,- |
| 30 | Achterste Boske | 1.16.80 | H336 | niet verpacht | |
| 31 | De Laan | H338/339 | niet verpacht | ||
| 32 | De Voorste Engelenberg | 1.43.90 | H340 | Gerrit Kastelijn, Dussen | 156,- |
| 33 | De Achterste Engelenberg | 1.39.11 | H341 | Roeland Middelkoop | 156,- |
| 34 | De Polak | 1.10.50 | H614 | Willem Peter Heijmans, Dussen | 136,- |
| 35 | De Krakkert | 1.17.80 | H604/607 | Jacob Rombout Verschoor, Dussen | 119,- |
| 36 | Rode Wiel in het Rommegat | H525/526 | niet verpacht | ||
| 37 | Het Laantje in het Rommegat | 0.66.50 | Wouter Hagoort senior, Dussen | 63,- | |
| 38 | Weike achter de (R.K.) Kerk, buitendijks (hooipacht) | 1.22.70 | H405 | Johannes Antoniezoon van der Pluijm, Hill | 131,- |
| 39 | Weike achter van Mol | H406 | niet verpacht | ||
| TOTAAL | 3.679,- |
Verkoopakte van 28 juli 1870
In tegenstelling tot het weiland, dat gezien bovenstaande verpachtingsakte werd verhuurd, werd het bouwland in: de Zuid-Hollandse polder, Biesbosch en incidenteel in het Groot-Zuideveld en Capelle kennelijk wel door of voor de kasteeleigenaren bewerkt en ingezaaid. Het eindgewas werd echter niet zelf geoogst maar "ten velde staande" verkocht. Op donderdag 28 juli van dat zelfde jaar (1870) werd door rentmeester (tevens dijkgraaf van de Zuid-Hollandse polder) P.J. Stael in opdracht van Graaf D'Ursel ten kastele het gewas van dat jaar verkocht "van de tienden en haltfteeld gelegen onder Dussen en Capelle". Het bracht de mooie som op van maar liefst 9.406 gulden.
| Nr. | Naam | Kooper | Woonplaats | Koopsom |
|---|---|---|---|---|
| 01 | De Oostensche en Westensche Slothoeve | Mechelinus de Rooij, landbouwer | Dussen | 105,- |
| 02 | De Schuringen | Meeuwis van Daalen, landbouwer | Dussen | 205,- |
| 03 | De bonte Hond | Meeuwis van Daalen, landbouwer | Dussen | 7,- |
| 04 | De Eelhoeve | Arnoldus van Turnhout, landbouwer | Meeuwen | 110,- |
| 05 | Oude dijksche tiend achter de baan | Frans Verhoeven, veearts | Hill | 60,- |
| 06 | Het Slokje | Johannes Teunisse van der Pluijm, landbouwer | Dussen | 390,- |
| 07 | De Stadhoudershoef | Wouter Hagoort Peterzoon, landbouwer | Dussen | 180,- |
| 08 | De Hoef | Eijmert Johannisse van Daalen, landbouwer | Dussen | 85,- |
| 09 | Het Kilblok | Antonie Teunisse van Dortmont, landbouwer, borgen: Leonardus de Wit en Teunis van Dortmont | Dussen | 290,- |
| 10 | Het Hoog | Johannes Teunisse van der Pluijm, landbouwer | Dussen | 345,- |
| 11 | Het Laag | Theodoris Gerritse van der Pluijm, landbouwer, borg: Johannes Teunisse van der Pluijm | Dussen | 325,- |
| 12 | Het Gastje | Cornelis Adriaanse van Dinteren, landbouwer, borgen: Ferdinandus en Bernardus Antoni van Dijk, bakkers | Dussen | 275,- |
| 13 | De Peerboom | Willem Adriaanse van Dinteren, landbouwer | Dussen | 325,- |
| 14 | Het Kortveld | Leonardus de Wit, landbouwer, borgen: Teunis en Antonie Teunisse van Dortmont | Dussen | 145,- |
| 15 | De Kamer | Adriaan Teunisse van Dortmont, landbouwer, borgen: Antonie Teunisse van Dortmont en Leonardus de Wit | Dussen | 240,- |
| 16 | De Rietwerf | Govert van der Beek | Dussen | 265,- |
| 17 | De groote Bresser | Hendrikus Gerritse van der Pluijm, landbouwer, borg: Adriaan van Honsewijk | Dussen | 170,- |
| 18 | Reijerveld | Leonardus de Wit, landbouwer, borgen: Teunis en Antoenie Teunisse van Dortmont | Dussen | 180,- |
| 19 | Overschot van den Bresser | Willem Adrianus van Dinteren, landbouwer | Dussen | 210,- |
| 20 | Het Bad | Jacobus Boelen, landbouwer, borgen: Johan Akkerman en Nicolaas Boelen | Dussen | 415,- |
| 21 | De Kleijbergerhoef | Adrianus Verschure, landbouwer | Dussen | 200,- |
| 22 | Het Kerkeland | Govert van der Beek | Dussen | 410,- |
| 23 | De Berkenhoef | Jan van Tilborg, landbouwer | Dussen | 375,- |
| 24 | De Hoogewerf | Mechelinus de Rooij | 150,- | |
| 25 | De Groote Geffelkamp | Govert van der Beek | 380,- | |
| 26 | De Kanishoek | Antonie Richardussen van der Pluijm, landbouwer | Dussen | 380,- |
| 27 | De kleine Geffelkamp | Johannes Johannesse van Mol, landbouwer, borg: Johannes Franciscus van Mol | Dussen | 150,- |
| 28 | Baaijenspoel | Adriaan van Honsewijk, landbouwer [latere burgemeester] | Dussen | 245,- |
| 29 | Het Nonnengoed | Philippus van Krimpen, landbouwer, borg: Govert van Krimpen, landbouwer, Emmikhoven | Dussen | 360,- |
| 30 | De Hoendernest | Pieter Richardusse van der Pluijm, landbouwer, borg: Richardus Richardusse van der Pluijm | Dussen | 350,- |
| 31 | De Hooge Laar | Adriaan van Honsewijk, landbouwer | Dussen | 155,- |
| 32 | De Lage Laar | Cornelis Janse van Dijk, logementhouder | Dussen | 200,- |
| 33 | Kijfhoek | Antonie Teunisse van Dortmont, borgen: Teunis van Dortmont en Leonardus de Wit | Dussen | 30,- |
| 34 | De Bloemplaat | Johannes Teunisse van der Pluijm | 260,- | |
| 35 | Pauluszand | Gerrit Rombout, landbouwer | Dussen | 465,- |
| 36 | De Ballekampen | Antonie Donkersloot, landbouwer | Dussen | 55,- |
| 37 | De blok Nederveen-Capelle te Capelle (2/3de deel) | Jan Hagoort, landbouwer | Meeuwen | 73,- |
| 38 | De Middelwaard onder Dussen | Marcellis Brienen, landbouwer, borgen: Adriaan de Rooij, koopman, Werkendam en Gerrit Rombout | Werkendam | 21,- |
| 39 | Den Dooijemanswaard | Gerrit Rombout | 165,- | |
| 40 | Zuidewijn-Capelle onder Capelle | Jan Zandstra, tappert | Capelle | 1,- |
| 41 | Hoogeweide (2 percelen halfteeld) | 1) tarwe, Johannes Franciscus van Mol, 2) haver, Wouter Hagoort senior, bouwman | Dussen | 220,- en 250,- |
| 42 | Achter Jan Kivits (hooiland) | Jacobus de Wit, landbouwer [herbergier] | Dussen | 115,- |
| 43 | De Engelenburg (vlas) | Adrianus Kuijpers, bouwman | Dussen | 69,- |
| TOTAAL | 9.406,- |
Een jaar later kwam daar ook nog eens bij de Nelismannenwaard waarvan het gewas voor een bedrag van 551,- gulden werd verkocht aan Nicolaas Mourik, landbouwer te Werkendam waarvoor Marcellus Brienen uit Werkendam en Gerrit Rombout uit Dussen zich borg stelde.
In de verkoop
Vanaf 1874 werd een wijziging doorgevoerd, waarbij zowel het grasland als het bouwland voor een aaneengesloten termijn van zeven jaar verhuurd werden. Inmiddels was het eigendom toen verdeeld over Graaf D'Ursel uit Brussel en de heer Marie Joseph Henri d'Hinnisdal uit Tilloloij in het departement Somme in Frankrijk. De laatste was een afstammeling van een bekend adelijk geslacht uit Belgisch Limburg en waarschijnlijk de erfgenaam van de ondertussen overleden Gravin de Croix de echtgenote van D'Ursel.Een jaar later (1919) werd via een advertentie in het Gorinchems Nieuwsblad het weiland en een deel van bouwland in de polder (Het Bad) te koop aangeboden. In totaal werden 72 percelen verkocht: 38 hectaren weiland achter het kasteel en 32 hectaren bouwland in de Zuid-Hollandse polder, terwijl ook nog 40 hectaren in het Groot-Zuideveld in de etalage werden gezet. De locale horeca profiteerde mee omdat de inzet en de afmijning eerlijk verdeeld werd over de etablissementen van: Leemans, Heessels, Van Beurden en Vermeulen. Het totaal werd ingezet voor 207.825 gulden. De uiteindelijke verkoopprijs is niet bekend.
Van het blok Het Bad weten we dat het werd aangekocht door Govert van de Koppel uit Dussen en Adriaan Zweer Snoek uit Almkerk. De notaris was J.R. Rietra. Ook de lijst met de pachters was bijgevoegd. De veiling werd gehouden op 13 november 1919 en de verkoop vond plaats op 27 november 1919. De afslag was bij Louwke Vermeulen (later De Bocht) te Dussen geweest. De massa der kopen was gemijnd door Govert van de Koppel mede in opdracht van A.Z. Snoek uit Almkerk en wel op vier honderd gulden boven de inzet en de verhogingsprijs, zodat de massa kwam te staan op 52.155,- gulden.
Bronnen
Streekarchief Land van Heusden en Altena, Heusden, Notariële archieven, 1585 - 1935, toegang 0130, inventarisnummer 0866, Minuutakten van notaris L.J. Verberne, Dussen, 1870 - 1871, No. 54 d.d. 21-4-1870 en No. 93 d.d. 18-7-1870
De akte van de veiling en verkoop van het blok Het Bad in bezit van Bastiaan Snoek te Dussen.